Na Uniwersytecie Opolskim powstaje Bank Genów Roślin Polnych i Użytkowych

W banku genów Uniwersytetu Opolskiego w Międzynarodowym Centrum Badawczo Rozwojowym UO znajdą się zgromadzone już przez botaników arkusze zielnikowe, czyli ok. 30 tys. roślin naczyniowych i porostów. W przyszłości będą w nim także nasiona, tkanki i DNA gatunków rzadkich i ustępujących roślin Śląska Opolskiego.

- Instytut Biologii UO powoli urządza się w pomieszczeniach Międzynarodowego Centrum Badawczo-Rozwojowego UO na Oleskiej - mówi dr hab. Sylwia Nowak, prof. UO. - Trwa montaż mebli i urządzeń w laboratoriach. Regały w Banku Genów Roślin Polnych i Użytkowych, czyli tworzonej w nowej infrastrukturze, niezależnej jednostce, już stoją. Na ten moment czekaliśmy ponad ćwierć wieku - podsumowuje prof. Nowak.

Do banku genów zostaną przeniesione m.in. arkusze zielnikowe (ok. 30,000 egz. roślin naczyniowych i porostów). Są to zbiory ze Śląska, Bałkanów, Tadżykistanu, Kirgistanu, Uzbekistanu, Chin, Tajlandii, Malezji, Kambodży, Filipin, Indonezji, Sri-Lanki, Nepalu, Argentyny i Brazylii. Gromadzone i opisywane były głównie przez prof. Eugeniusza Kuźniewskiego, prof. Arkadiusza Nowaka i dr Grzegorza Leśniańskiego. W przyszłości będą w nim także nasiona, tkanki i DNA gatunków rzadkich i ustępujących roślin Śląska Opolskiego.

- Do tej pory do dyspozycji mieliśmy jeden pokój, przeznaczony na herbarium, praktycznie od podłogi do sufitu wyłożony stosami materiałów zielnikowych - wyjaśnia dr Małgorzata Jaźwa. - Teraz, dzięki budowie Międzynarodowego Centrum Badawczo-Rozwojowego UO, zbiory będą przechowywane w klimatyzowanym, przestronnym pomieszczeniu. Arkusze będą łatwo dostępne dzięki specjalnym, ruchomym regałom. Będzie też miejsce, by wygodnie usiąść do pracy nad analizą zbiorów.

Czym jest bank genów? To nic innego, jak kolekcja danych genetycznych wybranej grupy organizmów. W przypadku roślin można zbierać zasuszone i odpowiednio przygotowane okazy w formie arkuszy zielnikowych, roślin in vitro, zamrożonych sadzonek lub pąków albo w formie nasion. Zbiory opolskich botaników to przede wszystkim arkusze zielnikowe.

- Niektóre okazy liczą nawet 80 lat i właśnie daty takich najstarszych zbiorów możemy uznać za początki funkcjonowania kolekcji - mówi dr hab. Sylwia Nowak. - Jednak Bank Genów Roślin Polnych i Użytkowych jako wyodrębniona jednostka jest dopiero w trakcie kształtowania. Mamy zbiory, mamy zespół kompetentnych osób. Teraz będziemy mieć odpowiednio przystosowane miejsce w nowym budynku MCBR na Oleskiej.

Opolscy botanicy podkreślają, że potencjału badawczego ich zbiorów nie da się przecenić.

- Przede wszystkim arkusze zielnikowe były podstawą merytoryczną do badań taksonomicznych i florystycznych. Są dla nas podstawową formą gromadzenia dokumentacji naukowej - wyjaśnia dr Małgorzata Jaźwa. - Nie każdą roślinę jesteśmy w stanie rozpoznać w terenie, często trzeba ją zebrać i dopiero analizując cechy widoczne pod lupą binokularną, przyporządkować do określonego gatunku. Badań opisujących poszczególne taksony, w tym rzadkie i szczególnie cenne dla przyrody oraz ich rozmieszczenie, na przestrzeni lat powstawały dziesiątki, a w zasadzie setki.

Ale to nie wszystko. Materiały zielnikowe mogą być źródłem DNA do badań molekularnych czy analiz chemicznych. Okazuje się, że związki chemiczne, w tym właśnie wspomniany DNA, da się pozyskać nawet z bardzo starych zbiorów.

- Jeżeli chodzi o zastosowanie praktyczne, to przede wszystkim banki genów są tworzone na całym świecie dla zachowania różnorodności biologicznej - dodaje dr Małgorzata Jaźwa. -Jest to szczególnie istotne w rolnictwie, do przechowywania i ochrony zasobów genetycznych roślin uprawnych oraz roślin z nimi spokrewnionych.

Bank Genów Roślin Polnych i Użytkowych UO powstaje w budynku Pomologii przy ul. Oleskiej. Będzie to jedyny tego typu obiekt w woj. opolskim. - Mamy nadzieję, że trafią też do niego w depozyt zbiory Herbarium Muzeum Śląska Opolskiego opracowane przez prof. Arkadiusz Nowaka i moją osobę w roku 2005 - mówi dr hab. Sylwia Nowak i dodaje: - Wszystkim osobom, które przyczyniły się do powstania banku genów UO bardzo dziękujemy!

Bank powstał z inicjatywy prof. dr hab. Arkadiusza Nowaka, a jego opiekunkami będą dr hab. Sylwia Nowak, prof. UO i mgr Krystyna Waindzoch. W jego ramach opolscy botanicy planują też stworzyć bank nasion.

- Na chwilę obecną nie mamy takiej kolekcji, ale budynek MCBR na ul. Oleskiej daje możliwość jej tworzenia - zapowiadają przedstawiciele Instytutu Biologii UO. - Dlatego planujemy poszerzyć kolekcję zielnikową o zbiory nasion, tkanek i DNA gatunków rzadkich i ustępujących Śląska Opolskiego.

Banki nasion mogą służyć do odtwarzania wymarłych populacji roślin, np. w miejscu, w którym występowały i z jakiś przyczyn wyginęły. - Możemy w ten sposób próbować odtworzyć populacje roślin ginących, ale też jest to możliwość np. do odtworzenia dawniejszych odmian roślin uprawnych - wyjaśnia prof. Nowak. - Stanowią formę zabezpieczenia przed tzw. erozją genetyczną, czyli nieodwracalną utartą różnorodności genetycznej, która może występować przy uprawach i selekcjach materiału do siewu przez tysiące lat.

Na świecie istnieje wiele banków genów, w tym banków nasion. Najbardziej znanym jest Svalbard Global Seed Vault, na norweskim archipelagu Svalbard, zlokalizowany w tunelu wydrążonym w wiecznej zmarzlinie - z ponad milionem próbek.

- Wieczna zmarzlina i brak aktywności tektonicznej sprawiły, że jest to poniekąd najbezpieczniejsze możliwe miejsce na taką inwestycję. Jednocześnie jest to bank centralny, globalny, a więc zapewnia długoterminowe przechowywanie duplikatów nasion konserwowanych w bankach genów na całym świecie, zabezpieczając tym samym światowe zasoby żywności - mówi dr Jaźwa. - Przykładem potwierdzającym działanie takich jednostek jest np. wojna domowa w Syrii. Podczas konfliktu przepadł lokalny bank genów, a wysłane ze Svalbardu duplikaty nasion zostały przeznaczone na zasiew w Libanie i Maroku. Duplikaty nasion z Opolszczyzny też będą trafiały do Svaalbard Global Seed Vault.